الکتروشیمی‌درمانی در دامپزشکی
الکتروشیمی‌درمانی (ECT) روشی است که در آن از پالس‌های الکتریکی برای افزایش جذب داروهای شیمی‌درمانی (مانند بلئومایسین، سیس‌پلاتین یا کلسیم) توسط سلول‌های تومور استفاده می‌شود. این روش به‌عنوان یک گزینه درمانی ارزشمند در انکولوژی دامپزشکی شناخته شده است. الکتروشیمی درمانی در دامپزشکی نه‌تنها یک درمان تسکینی مؤثر و ایمن محسوب می‌شود، بلکه می‌تواند به‌عنوان بخشی از یک رویکرد درمانی جامع نیز مورد استفاده قرار گیرد.
تاریخچه استفاده از الکتروشیمی‌درمانی
الکتروشیمی‌درمانی یا الکتروکموتراپی (ECT) از سال ۱۹۹۷ در اروپا و از سال ۲۰۰۸ در آمریکای لاتین در دامپزشکی به کار گرفته شده است. در پزشکی انسانی، استفاده از این روش با انتشار نتایج یک کارآزمایی بالینی در سال ۱۹۹۱ آغاز شد و در سال ۲۰۰۶، با تدوین دستورالعمل‌های استاندارد و تولید تجهیزات تخصصی، به یک روش درمانی پذیرفته‌شده تبدیل شد.
الکتروشیمی‌درمانی در دامپزشکی، امروزه در بسیاری از کشورهای جهان به‌عنوان یک روش استاندارد مراقبت از حیوانات مبتلا به سرطان شناخته می‌شود. در ابتدا، این روش عمدتاً برای درمان تسکینی تومورهای پوستی و زیرجلدی با هر نوع بافت‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما امروزه می‌توان آن را به‌عنوان خط اول درمان، به‌تنهایی یا در ترکیب با سایر روش‌ها، به کار برد. پیشرفت‌های اخیر در طراحی الکترودهای مخصوص دامپزشکی و پزشکی انسانی، امکان استفاده از ECT را در نواحی مختلف آناتومیک فراهم کرده است.
شکل ۱: تصویر کام سگ تحت درمان با ECT با استفاده از بلئومایسین داخل‌وریدی. در تصویر (الف)، ملانوم در کام سگ قبل از درمان مشاهده می‌شود. در تصویر (ب)، چهار ماه پس از درمان، پاسخ کامل به درمان دیده می‌شود و ناحیه‌ای هیپوپیگمانته (کم‌رنگ‌شده) در محل تومور قابل‌مشاهده است.
داروهای مورد استفاده در الکتروشیمی‌درمانی
ECT با افزایش موقت و برگشت‌پذیر نفوذپذیری غشای سلولی از طریق اعمال میدان الکتریکی، جذب داروهای سیتوتوکسیک را تا ۱۰۰۰ برابر افزایش می‌دهد. داروهای مؤثر در این روش شامل بلئومایسین، سیس‌پلاتین و کلسیم هستند که در میان آن‌ها بلئومایسین از مزایای ویژه‌ای برخوردار است. این مزایا عبارتند از:
- انتخابی بودن: بلئومایسین سلول‌های در حال تکثیر را هدف قرار می‌دهد و به بافت‌های سالم غیرتکثیرشونده آسیب نمی‌زند.
- تحریک سیستم ایمنی: این دارو پاسخ ایمنی بدن را تقویت می‌کند.
- امکان تجویز داخل‌وریدی: این روش دسترسی به دوز مناسب دارو در ناحیه تومور را تسهیل می‌کند.
از آنجا که ورود دارو به سلول‌ها از طریق یک پدیده فیزیکی (الکتروپوریشن) انجام می‌شود، اثربخشی آن به نوع سلول وابسته نیست. بنابراین، ECT برای درمان تومورهای با انواع مختلف بافت‌شناسی، با نرخ پاسخ عینی ۷۰ تا ۱۰۰٪، مناسب است. این روش در سگ‌ها، گربه‌ها، اسب‌ها و همچنین انسان‌ها نتایج بالایی داشته است. به‌ویژه:
- ملانوم بدخیم: نرخ پاسخ ~۹۰٪ در مراحل اولیه
- کارسینوم سلول سنگفرشی: نرخ پاسخ ~۸۰٪
- سارکوئیدها: نرخ پاسخ ~۹۷٪
- تومورهای ماست‌سل (با حجم کمتر از ۲ سانتیمتر مکعب): نرخ پاسخ ~۱۰۰٪
مزایای الکتروشیمی‌درمانی
اعمال پالس‌های الکتریکی علاوه بر افزایش نفوذپذیری سلولی، باعث ایجاد پدیده قفل عروقی می‌شود که جریان خون در ناحیه تحت درمان را به‌صورت موقت متوقف می‌کند. این پدیده مزایای زیر را به همراه دارد:
- به‌دام‌افتادن دارو درون تومور
- کاهش خون‌رسانی به تومور (گرسنگی تومور)
- هموستاز فوری در ناحیه درمان
همچنین، پاسخ ایمنی نقش کلیدی در موفقیت درمان دارد. مطالعات روی موش‌های مبتلا به نقص ایمنی نشان داده که پاسخ به ECT در این حیوانات به‌طور قابل‌توجهی کاهش می‌یابد. در دامپزشکی نیز سیستم ایمنی حیوانات نقش مهمی در افزایش اثربخشی درمان ایفا می‌کند و حتی در برخی موارد می‌تواند منجر به اثر آبسکوال (تأثیر درمانی بر تومورهای دور از محل درمان) شود.
در بیشتر موارد، پاسخ مطلوب به درمان پس از یک یا دو جلسه ECT مشاهده می‌شود. همچنین، این روش را می‌توان با سایر روش‌های درمانی مانند جراحی، شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی ترکیب کرد تا اثربخشی آن‌ها افزایش یابد. حتی در مواردی که گزینه‌های درمانی دیگر مؤثر نبوده‌اند، ECT می‌تواند نتایج قابل‌قبولی ارائه دهد و به همین دلیل، ابزاری ارزشمند برای انکولوژیست‌های دامپزشکی محسوب می‌شود.
الکتروشیمی‌درمانی و پزشکی دقیق
پزشکی دقیق (Precision Medicine) بر اساس ویژگی‌های فردی بیمار، ژنتیک و عوامل محیطی، درمان‌ها را شخصی‌سازی می‌کند تا اثربخشی افزایش و عوارض جانبی کاهش یابد. ECT به‌عنوان یک روش فیزیکی (و نه تخریبی)، کمک بزرگی به پزشکی دقیق می‌کند. برخلاف روش‌های تخریبی مانند پرتودرمانی، کرایوتراپی یا جراحی که به‌صورت غیرانتخابی عمل می‌کنند، ECT با ترکیب الکتروپوریشن و داروهای سیتوتوکسیک، تخریب بسیار دقیق و انتخابی سلول‌های سرطانی را ممکن می‌سازد. این ویژگی باعث حفظ ساختار بافت‌های سالم و کاهش چشمگیر عوارض جانبی می‌شود.
دقت ECT به‌ویژه در درمان حاشیه تومورها مشهود است، جایی که سلول‌های سرطانی پراکنده بدون آسیب به سلول‌های سالم از بین می‌روند. این انتخابی‌بودن، ECT را به روشی ایده‌آل برای حفظ عملکرد اندام‌ها و کیفیت زندگی حیوانات تبدیل کرده است. همچنین، این روش حتی در تومورهای مقاوم به چنددارو یا پرتودرمانی نیز مؤثر است، زیرا مکانیسم عمل آن مستقل از مسیرهای متابولیکی سلولی است.
کاربرد موفق الکتروشیمی‌درمانی در درمان تومور نادر فک گربه با دستگاه ساخت ایران
شرکت پارس تراوا، به‌عنوان اولین تولیدکننده دستگاه الکتروپوریشن در ایران، گامی مهم در بومی‌سازی فناوری‌های پیشرفته سرطان‌درمانی برداشته است. یکی از موارد موفقیت‌آمیز استفاده از این دستگاه، درمان یک گربه خانگی مبتلا به تومور آمیلوئید-تولیدکننده ادونتوژنیک (Amyloid Producing Odontogenic Tumor) در فک پایینی بود.
این تومور نادر با ابعاد ۳×۶ سانتیمتر، به دلیل ماهیت تهاجمی و استخوانی بودن، گزینه‌های درمانی محدودی داشت. در روش‌های سنتی، جراحی رادیکال (برداشتن بخش بزرگی از فک) تنها راهکار بود که عوارض شدیدی مانند ناتوانی در جویدن و بلع، افسردگی و کاهش کیفیت زندگی و خطر مرگ ناشی از عوارض پس از جراحی را به دنبال داشت.
با همکاری تیم دامپزشکی و استفاده از دستگاه الکتروپوریشن ساخت ایران، درمان ترکیبی بلئومایسین + پالس‌های الکتریکی انجام شد.
مراحل درمان و نتایج چشمگیر
در این روش درمانی، ابتدا داروی بلئومایسین به صورت مستقیم به درون بافت تومورال تزریق شد. سپس با استفاده از دستگاه الکتروپوریشن ساخت شرکت پارس تراوا، پالس های الکتریکی کنترل شده ای به ناحیه مورد نظر اعمال گردید. این پالس ها با ایجاد منافذ موقتی در غشای سلول های سرطانی، امکان نفوذ مؤثرتر دارو به درون تومور را فراهم کردند. پس از گذشت چند هفته از جلسه اول درمان، کاهش محسوسی در اندازه تومور مشاهده شد که این مسئله نشان دهنده پاسخ مناسب تومور به درمان بود. بر این اساس، جلسه دوم الکتروشیمی درمانی نیز با همین پروتکل انجام پذیرفت تا باقی مانده سلول های سرطانی به طور کامل از بین بروند. این روند درمانی بدون نیاز به اعمال روش های تهاجمی مانند جراحی های وسیع فک، موفق به کنترل تومور شد.
این موفقیت نشان می‌دهد که با بهره‌گیری از فناوری‌های بومی مانند دستگاه الکتروپوریشن پارس تراوا، می‌توان از روش‌های پرعارضه جراحی اجتناب کرد، هزینه‌های درمان را کاهش داد و کیفیت زندگی حیوانات مبتلا به سرطان را بهبود بخشید.
این دستاورد، افق‌های جدیدی را در انکولوژی دامپزشکی ایران و کاربرد دستگاه‌های پیشرفته ساخت داخل باز می‌کند.
ملاحظات دامپزشکی
در بسیاری از موارد، ECT در دامپزشکی بر اساس پروتکل‌های طراحی‌شده برای انسان انجام می‌شود که ممکن است اثربخشی آن را کاهش دهد. برای دستیابی به بهترین نتایج، برنامه‌ریزی دقیق درمان با در نظر گرفتن ویژگی‌های آناتومیکی و فیزیولوژیکی هر گونه ضروری است. انتخاب الکترود مناسب، داروی بهینه و روش تجویز صحیح از عوامل کلیدی در موفقیت ECT هستند.
جمع‌بندی
الکتروشیمی‌درمانی یک روش نوین، ایمن و مؤثر در درمان تومورهای حیوانات است که با ترکیب پالس‌های الکتریکی و داروهای سیتوتوکسیک، نتایج بالایی ارائه می‌دهد. این روش نه‌تنها در درمان تومورهای مقاوم کاربرد دارد، بلکه می‌تواند در ترکیب با سایر روش‌های درمانی، بهبود قابل‌توجهی در کیفیت زندگی بیماران دامپزشکی ایجاد کند.
رفرنس:
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9363792
Tellado M, Mir LM, Maglietti F. Veterinary Guidelines for Electrochemotherapy of Superficial Tumors. Front Vet Sci. 2022 Jul 27;9:868989. doi: 10.3389/fvets.2022.868989. PMID: 35968026; PMCID: PMC9363792.
