در سالهای اخیر، الکتروکموتراپی (electrochemotherapy) به عنوان یک روش نوآورانه برای درمان تومورهای بدخیم مطرح شده است. این روش ترکیبی از شیمی‌درمانی با دوز کم و استفاده از میدان‌های الکتریکی کوتاه و پرقدرت است و هدف آن افزایش نفوذ داروهای شیمی‌درمانی به درون سلول‌های توموری است. درمان تومور فک با الکتروکموتراپی می‌تواند گزینه‌ای کم‌تهاجمی برای بیمارانی که جراحی یا پرتودرمانی برایشان قابل انجام نیست یا خطر بالایی دارد، به‌ویژه در بیماران سالمند باشد. در این مقاله به معرفی کامل سازوکار الکتروکموتراپی، مکانیسم داروی بلوئومایسین، شواهد علمی در درمان تومورهای سر و گردن و به‌ویژه فک، و گزارش درمان یک بیمار ۸۳ ساله با تومور فک پایین با دستگاه الکتروکموتراپی شرکت پارس تراوا می‌پردازیم.
.
آشنایی با الکتروکموتراپی و الکتروپوریشن
الکتروکموتراپی (ECT) روشی است که در آن داروهای شیمی‌درمانی با دوز پایین – معمولاً بلوئومایسین یا سیس‌پلاتین – در کنار اعمال پالس‌های کوتاه و پرقدرت الکتریکی به تومور استفاده می‌شوند. پالس‌های الکتریکی سبب افزایش نفوذپذیری غشای سلول (پدیدهٔ الکتروپوریشن) شده و اجازه می‌دهند که مولکول‌های آب‌گریز و حجیم مانند بلوئومایسین به راحتی وارد سلول شوند. در نتیجه، حتی دوزهای بسیار پایین دارو می‌تواند اثر کشندهٔ قابل توجهی بر سلول‌های سرطانی بگذارد؛ تخمین زده می‌شود که ECT کارایی بلوئومایسین را ۳۰۰ تا ۷۰۰ برابر افزایش می‌دهد.
الکتروپوریشن به دو شکل وجود دارد: قابل برگشت (reversible) و غیرقابل برگشت (irreversible). در الکتروکموتراپی، پالس‌ها به نحوی تنظیم می‌شوند که نفوذپذیری غشا را برای چند دقیقه افزایش دهند بدون اینکه به ساختار غشا آسیب دائمی وارد کنند؛ به این ترتیب داروی شیمی‌درمانی بیشتر وارد سلول می‌شود. این پدیده علاوه بر افزایش ورود دارو، باعث ایجاد انسداد موقت عروق تومور (vascular lock) و ماندگاری بیشتر دارو در بافت تومور می‌شود. همچنین واکنش سیستم ایمنی بدن علیه سلول‌های تومور تحریک می‌شود و می‌تواند در حذف بقایای توموری مؤثر باشد.
.
کاربرد الکتروکموتراپی در درمان تومورهای سر و گردن
تومورهای سر و گردن – از جمله سرطان‌های پوست، مخاط دهان، غدد بزاقی و فک – گاهی به دلیل پیچیدگی آناتومی این ناحیه و نزدیکی به ساختارهای حیاتی، جراحی یا پرتودرمانی دشواری دارند. الکتروکموتراپی به‌عنوان یک روش موضعی و کم‌تهاجمی توانسته است در کنترل این تومورها نقش مؤثری ایفا کند. در یک مطالعهٔ بالینی روی ۳۳ بیمار با سرطان‌های پوستی سر و گردن، ۸۲ درصد پاسخ کامل و ۱۸ درصد پاسخ نسبی پس از الکتروکموتراپی گزارش شد؛ پس از هفت ماه، در ۹۶ درصد بیماران محل زخم شبیه پوست طبیعی شده و عملکردهای دهانی و چشمی حفظ شده بود. این نتایج نشان می‌دهد که ECT علاوه بر کنترل تومور، اثرات زیبایی و عملکردی مطلوبی نیز دارد.
شواهد دیگر از مطالعات مختلف نشان می‌دهد که پاسخ تومورها به ECT به اندازهٔ تومور وابسته است؛ به‌طوری که در راهنمای NICE، میزان پاسخ کامل برای تومورهای کوچک‌تر از ۱٫۵ سانتی‌متر ۶۶ درصد، برای تومورهای ۱٫۶ تا ۳ سانتی‌متر ۳۶ درصد و برای تومورهای بزرگ‌تر از ۳ سانتی‌متر ۲۸ درصد بوده است. همچنین در مطالعه‌ای بر روی بیماران مبتلا به متاستازهای پوستی، ۸۵ درصد پاسخ عینی و ۷۴ درصد پاسخ کامل مشاهده شد. این نتایج اهمیت انتخاب بیمار و اندازهٔ تومور را در میزان موفقیت ECT نشان می‌دهد. در درمان تومورهای عمیق سر و گردن، به‌خصوص تومورهای فک و غدد لنفاوی عمقی، استفاده از الکترودهای سوزنی و برنامه‌ریزی درمان (treatment planning) بسیار حائز اهمیت است.
.
شواهد بالینی و نتایج مطالعات
پاسخ‌دهی و تأثیر اندازهٔ تومور
با بررسی مطالعات متعدد، مشخص شده است که اندازهٔ تومور یکی از عوامل تعیین‌کننده در پاسخ به الکتروکموتراپی است. در تحلیل ۴۴۶ بیمار با متاستازهای پوستی، میزان پاسخ کامل برای تومورهای کوچک‌تر از ۱٫۵ سانتی‌متر ۶۶٪ بود، در حالی که برای تومورهای ۱٫۶ تا ۳ سانتی‌متر ۳۶٪ و برای تومورهای بزرگ‌تر از ۳ سانتی‌متر تنها ۲۸٪ بود. این نشان می‌دهد که ECT در کنترل تومورهای کوچک و متوسط بسیار مؤثر است و می‌تواند برای تومورهای بزرگ‌تر با هدف کاهش حجم (debulking) استفاده شود.
.
پاسخ در تومورهای سر و گردن
در مطالعهٔ DAHANCA 32 بر روی بیماران مبتلا به تومورهای مخاطی سر و گردن، بلوئومایسین با دوز ۱۵٫۰۰۰ واحد بر متر مربع تزریق شد و پاسخ کلی ۵۸٪ (کامل + نسبی) گزارش شد؛ در ۱۶ از ۱۷ بیوپسی پس از چهار هفته، هیچ سلول سرطانی یافت نشد. بررسی دیگری موسوم به پروژهٔ EURECA (۲۰۱۷) در اروپا نشان داد که ۵۶٪ پاسخ کلی (۱۸٪ کامل) به دست آمد و تومورهایی با قطر کمتر از ۳ سانتی‌متر پاسخ بهتری داشتند. در مطالعه‌ای دیگر که توسط پیکی و همکاران بر روی ۳۶ بیمار انجام شد، پاسخ کلی ۱۰۰٪ (عمدتاً پاسخ نسبی) گزارش شد.
.
مزایای عملکردی و زیبایی
یکی از مزایای مهم الکتروکموتراپی حفظ عملکرد و زیبایی عضو است. در سرطان‌های سر و گردن، حذف کامل تومور با جراحی می‌تواند باعث مشکلاتی مانند اختلال در گفتار، بلع و ظاهر صورت شود. گزارش Acta Dermato-Venereologica نشان می‌دهد که در میان ۳۳ بیمار با سرطان‌های پوستی سر و گردن، ۹۶٪ از جای زخم‌ها شبیه پوست طبیعی بود و عملکردهای دهانی و چشمی حفظ شد. استفاده از الکتروکموتراپی به خصوص برای بیمارانی که به دلیل سن بالا یا شرایط بالینی نمی‌توانند جراحی یا پرتودرمانی انجام دهند، اهمیت ویژه‌ای دارد.
.
بهبود کیفیت زندگی
الکتروکموتراپی در کنار کنترل تومور، نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی بیماران دارد. راهنمای NICE گزارش کرده است که ۹۴٪ بیماران پس از ECT بهبود در خونریزی، زخم، ظاهر، فعالیت‌های روزانه، روابط اجتماعی یا کنترل درد خود را تجربه کرده‌اند. این امر نشان می‌دهد که ECT علاوه بر درمان سرطان، به کاهش علائم آزاردهنده و بهبود کارکرد اجتماعی-روانی بیمار کمک می‌کند.
.
گزارش موردی: درمان تومور فک پایین در یک بیمار ۸۳ ساله
مشخصات بیمار
بیمار خانم ۸۳ سالهای بود که با تومور بدخیم در فک پایین مراجعه کرد. اندازهٔ تومور در معاینهٔ اولیه حدود ۳ × ۲٫۷ سانتی‌متر بود که باعث درد، اختلال در جویدن و مشکلات زیبایی شده بود. به دلیل سن بالا، ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای و خطر بالای جراحی وسیع، تصمیم بر انجام درمان تومور فک با الکتروکموتراپی گرفته شد. پس از مشاوره و بررسی پرونده پزشکی، بیمار کاندید مناسب برای ECT تشخیص داده شد.
.
برنامه‌ریزی و آماده‌سازی
۱. بررسی تصویربرداری و برنامه‌ریزی: برای تعیین محل دقیق تومور و ساختارهای مجاور (عروق بزرگ، عصب آلوئولار تحتانی و استخوان فک)، تصویربرداری CT/MRI انجام شد و برنامه‌ریزی برای درمان توسط تیم پزشکی بیمارستان و شرکت پارس تراوا صورت گرفت تا پوشش کامل تومور با میدان الکتریکی تضمین شود.
انتخاب الکترودها: با توجه به عمق و اندازهٔ تومور، از الکترود سوزنی متناسب با مکان و سایز تومور استفاده شد تا میدان الکتریکی به‌صورت همگن کل حجم تومور را پوشش دهد.
تزریق دارو: طبق پروتکل ESOPE، بلوئومایسین با دوز ۱۵٫۰۰۰ واحد بر متر مربع به‌صورت وریدی تزریق شد. به بیمار آموزش داده شد تا از مصرف داروهای ضدانعقاد یا داروهای مؤثر بر عملکرد قلب قبل از عمل خودداری کند.
مراحل درمان
بیهوشی و قرار دادن الکترودها: بیمار تحت بیهوشی عمومی قرار گرفت تا انقباضات عضلانی ناشی از پالس‌های الکتریکی آزاردهنده نباشد. الکترودها با هدایت تصویر در موقعیت‌های برنامه‌ریزی‌شده وارد بافت فکی شدند؛ فاصلهٔ الکترودها به گونه‌ای تنظیم شد که کل تومور و حاشیهٔ ایمنی پیرامون آن تحت پوشش قرار گیرد.
اعمال پالس‌ها: تعدادی پالس ۱۰۰ میکروثانیه‌ای با ولتاژ مناسب توسط دستگاه الکتروکموتراپی شرکت پارس تراوا اعمال شد. پالس‌ها در مدت ۳ تا ۵ دقیقه تکمیل شدند و هماهنگی با دورهٔ مطلق ضربان قلب رعایت گردید تا از عوارض قلبی جلوگیری شود.
تعداد جلسات: با توجه به اندازهٔ اولیهٔ تومور، سه جلسه الکتروکموتراپی به فاصلهٔ چهار هفته از هم برنامه‌ریزی شد. پس از هر جلسه، ارزیابی تغییر اندازهٔ تومور انجام شد.
.
نتایج درمان
پس از جلسهٔ اول، اندازهٔ تومور به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافت و علائم درد و اختلال در جویدن بیمار بهتر شد.
همانطور که در تصویر قابل مشاهده است، در پایان جلسهٔ سوم، کاهش ۹۶ درصدی ابعاد تومور مشاهده گردید و اندازهٔ توده به حدود ۰٫۱۲ سانتی‌متر مربع رسید. این کاهش چشمگیر باعث شد که نیاز به جراحی گسترده از بین برود و فقط برداشت مختصر بافت نکروزه باقی‌مانده انجام شود.
بررسی پاتولوژی از نمونهٔ بافتی پس از درمان حاکی از نکروز کامل و نبود سلول‌های سرطانی بود.
بیمار تنها عارضهٔ خفیف مانند التهاب موقت مخاط دهان و انقباضات عضلانی کوتاه‌مدت داشت که طی چند روز بهبود یافت. هیچ عارضهٔ سیستمیک یا آسیب عصبی مشاهده نشد.
.
بحث و اهمیت مورد
این گزارش نشان می‌دهد که درمان تومور فک با الکتروکموتراپی برای بیمارانی که توانایی تحمل جراحی یا پرتودرمانی ندارند، گزینهٔ بسیار مؤثری است. کاهش قابل توجه اندازهٔ تومور طی سه جلسه و رهایی از عوارض سیستمیک شیمی‌درمانی، ارزش این روش را نشان می‌دهد. استفاده از برنامه‌ریزی دقیق و الکترودهای سوزنی در این مورد کمک کرد تا میدان الکتریکی به‌طور یکنواخت تمام حجم تومور را تحت پوشش قرار دهد و بافت سالم اطراف حفظ شود. این روش همچنین امکان تکرار دارد و در صورت وجود باقی‌ماندهٔ توموری یا عود محلی، می‌توان جلسات اضافی انجام داد.
.
مزایای الکتروکموتراپی نسبت به درمان‌های سنتی
حفظ عملکرد و زیبایی: برخلاف جراحی که ممکن است به حذف بخشی از فک، زبان یا بافت‌های اطراف منجر شود، الکتروکموتراپی ساختارهای حیاتی را حفظ می‌کند و نتیجهٔ ظاهری خوبی دارد.
عوارض سیستمیک کمتر: به دلیل استفاده از دوز کم دارو، عوارضی مانند سرکوب مغز استخوان، تهوع شدید یا ریزش مو نادر است.
قابلیت استفاده در بیماران سالمند یا دارای مشکلات زمینه‌ای: این روش بی‌خطرتر و قابل تحمل‌تر از جراحی در بیماران مسن است و می‌تواند به‌طور سرپایی انجام شود.
امکان تکرار و ترکیب با سایر درمان‌ها: ECT می‌تواند چندین بار تکرار شود یا به‌عنوان درمان کمکی پیش از جراحی یا پرتودرمانی جهت کاهش حجم تومور استفاده شود.
تحریک سیستم ایمنی: پالس‌های الکتریکی علاوه بر افزایش نفوذ دارو، پاسخ ایمنی علیه سلول‌های سرطانی را تقویت می‌کنند؛ این ویژگی باعث می‌شود حتی پس از تخریب فیزیکی تومور، سلول‌های باقی‌مانده به‌وسیلهٔ سیستم ایمنی پاکسازی شوند.
.
عوارض احتمالی و مراقبت‌های بعد از درمان
اگرچه الکتروکموتراپی نسبت به درمان‌های مرسوم ایمن‌تر است، اما ممکن است عوارضی به همراه داشته باشد:
درد و انقباض عضلانی: به‌صورت کوتاه‌مدت و طی اعمال پالس‌ها رخ می‌دهد و با بیهوشی قابل کنترل است.
التهاب یا قرمزی پوست و مخاط: ممکن است تا چند روز ادامه یابد؛ استفاده از دهان‌شویه ضدعفونی‌کننده و پرهیز از غذاهای تحریک‌کننده توصیه می‌شود.
زخم یا نکروز سطحی: به‌خصوص در مناطق تحت تابش بالای میدان الکتریکی؛ اما معمولاً ظرف چند هفته التیام می‌یابد.
اختلال حسی موقت: در برخی بیماران به دلیل عبور جریان از عصب‌های حسی فک، بی‌حسی یا مورمور شدن موقت تجربه می‌شود که معمولاً گذرا است.
مراقبت‌های پس از درمان شامل کنترل درد، مصرف آنتی‌بیوتیک در صورت لزوم، رعایت بهداشت دهان و مراجعهٔ دوره‌ای برای ارزیابی پاسخ درمان است. همچنین برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی، توصیه می‌شود بیماران از مصرف دخانیات و الکل پرهیز کنند و رژیم غذایی نرم و مغذی داشته باشند.
.
جمع‌بندی
الکتروکموتراپی به‌عنوان روشی کم‌تهاجمی و مبتنی بر علوم پیشرفته، تحول چشمگیری در درمان تومورهای سر و گردن ایجاد کرده است. این روش با تلفیق پالس‌های الکتریکی و داروی بلوئومایسین، نفوذ دارو به سلول‌های توموری را افزایش داده و باعث مرگ انتخابی سلول‌های سرطانی می‌شود. در گزارش موردی فوق، بیمار ۸۳ ساله با تومور فک پایین پس از سه جلسه ECT به کاهش ۹۶ درصدی اندازهٔ تومور دست یافت و نیازی به جراحی گسترده نداشت. شواهد بالینی نشان می‌دهند که الکتروکموتراپی علاوه بر اثربخشی بالا، به حفظ عملکرد و زیبایی، کاهش عوارض سیستمیک و بهبود کیفیت زندگی کمک می‌کند. با توجه به افزایش سن جمعیت و نیاز به روش‌های کم‌خطر، درمان تومور فک با الکتروکموتراپی می‌تواند انتخابی ایده‌آل برای بیماران سالمند یا کسانی باشد که جراحی برایشان امکان‌پذیر نیست.
.
معرفی شرکت پارس تراوا
شرکت پارس تراوا اولین و تنها تولیدکنندهٔ دستگاه‌های الکتروپوریشن و الکتروکموتراپی در ایران است. این شرکت با بهره‌گیری از دانش فنی روز دنیا و همکاری متخصصان داخلی، دستگاه‌های پیشرفته‌ای برای انجام ECT در انواع تومورها طراحی و تولید کرده است. محصولات پارس تراوا امکان برنامه‌ریزی دقیق، اعمال پالس‌های کنترل‌شده و استفادهٔ ایمن در محیط‌های درمانی را فراهم می‌کنند. همچنین این شرکت خدمات آموزش، پشتیبانی فنی و مشاورهٔ تخصصی برای مراکز درمانی ارائه می‌دهد.
برای کسب اطلاعات بیشتر یا سفارش دستگاه، می‌توانید از طریق شماره تماس و واتس‌اپ: ۰۹۰۲۴۰۵۱۸۶۲ با شرکت پارس تراوا در ارتباط باشید.
